Şəkər xəstəliyi yaxud tibbi adı ilə diyabet, bədənin qanda şəkər səviyyəsini idarə etməkdə çətinlik çəkdiyi xroniki sağlamlıq problemidir. Xəstəlik insulin hormonu çatışmazlığı və ya bədənin insulini düzgün istifadə edə bilməməsi ilə əlaqədardır. Diyabet, düzgün müalicə olunmadıqda ciddi sağlamlıq problemlərinə, ürək-damar xəstəlikləri, böyrək problemləri və görmə pozuntularına səbəb ola bilər. Sağlam həyat tərzi və erkən diaqnoz ilə şəkər xəstəliyini idarə etmək mümkündür.
Şəkər Xəstəliyinin Əsas Tipləri
Şəkər xəstəliyinin üç əsas növü var: Tip 1 diyabet, Tip 2 diyabet və gestasion diyabet. Tip 1 diyabet adətən, uşaqlıq və ya gənc yaşlarda meydana gəlir. Bədənin insulin istehsalını tamamilə dayandırması ilə xarakterizə olunur. Bu növ diyabetdə xəstələr ömür boyu insulin inyeksiyalarına ehtiyac duyurlar.
Tip 2 diyabet isə daha geniş yayılmış formadır və adətən orta yaşlı və yaşlı insanlarda inkişaf edir. Bədən insulini düzgün istifadə edə bilmir və ya kifayət qədər insulin istehsal etmir. Tip 2 diyabet daha çox oturaq həyat tərzi, qeyri-sağlam qidalanma və artıq çəki ilə əlaqələndirilir.
Gestasion diyabet hamiləlik dövründə baş verir və yalnız hamilə qadınlarda müşahidə edilir. Adətən doğumdan sonra keçir. Lakin ananın və körpənin gələcəkdə Tip 2 diyabet inkişaf etdirmə riskini artırır. Gestasion diyabetin müalicəsi və hamiləlik dövründə qanda şəkərin nəzarətdə saxlanması çox vacibdir.
Şəkər Xəstəliyinin Əsas Əlamətləri
Şəkər xəstəliyinin ən yaygın əlamətləri arasında davamlı susuzluq hissi və tez-tez sidiyə çıxma vardır. Vəziyyət, bədənin artıq şəkəri qan dövranından çıxarmaq üçün əlavə maye tələb etməsi ilə əlaqədardır. Nəticədə xəstələr gün ərzində çoxlu su içsələr də, susuzluq hissindən xilas ola bilmirlər.
Həddindən artıq yorğunluq da şəkər xəstəliyinin əlamətlərindən biridir. Qanda şəkər səviyyəsinin yüksək olması hüceyrələrin enerji istehsalına mane olur. Bu da xəstədə zəiflik və yorğunluq hissi yaradır. Xüsusilə günorta saatlarında enerji çatışmazlığı daha aydın hiss olunur.
Digər əlamətlər arasında yaraların gec sağalması, dəri quruluğu və bulanıq görmə yer alır. Qan dövranının pozulması səbəbindən bədəndə yaranan yaralar uzun müddət sağalmır. Bulanıq görmə isə qandakı artıq şəkərin göz linzalarına təsiri nəticəsində baş verir.
Şəkər Xəstəliyinin Yaranma Səbəbləri
Şəkər xəstəliyinin yaranma səbəbləri növündən asılı olaraq dəyişir. Tip 1 diyabetin dəqiq səbəbləri tam bilinməsə də onun əsasən autoimmun xəstəlik olduğu düşünülür. Bədənin immun sistemi pankreasın insulin istehsal edən hüceyrələrinə hücum edərək onların məhv olmasına səbəb olur. Tip 2 diyabet əsasən həyat tərzi və genetik faktorlarla əlaqədardır.
Oturaq həyat tərzi, balanssız qidalanma və artıq çəki bu növ diyabetin inkişafında əsas rol oynayır. Bundan əlavə ailədə şəkər xəstəliyi olan insanlarda bu xəstəliyin yaranma riski daha yüksəkdir.
Gestasion diyabet isə hormonal dəyişikliklər və hamiləlik dövründə bədənin insulinə qarşı həssaslığının azalması ilə bağlıdır. Hamiləlik zamanı bədən əlavə insulinə ehtiyac duyur. Lakin bəzi hallarda pankreas bu tələbi qarşılayacaq qədər insulin istehsal edə bilmir. Nəticədə qanda şəkər səviyyəsi yüksəlir və gestasion diyabet yaranır.
Şəkər Xəstəliyinin Diaqnostik Üsulları
Şəkər xəstəliyini diaqnoz etmək üçün qan şəkərinin səviyyəsini ölçmək əsas üsullardan biridir. Aclıq qan şəkəri testi, xəstənin ən azı 8 saat yemək yemədiyi bir vaxtda qan şəkərinin ölçülməsi ilə aparılır. Normal qan şəkəri səviyyəsi 100 mq/dl-dən aşağıdır. Bu göstəricinin üzərində olan nəticələr şəkər xəstəliyinə işarə edə bilər.
HbA1c testi son üç ay ərzində qanda şəkərin orta səviyyəsini göstərən bir analizdir. Bu test daha dəqiq məlumat verir və diyabetin ilkin mərhələlərində də istifadə olunur. HbA1c səviyyəsinin 6.5% və ya daha yüksək olması diyabet diaqnozu üçün əsasdır. Bəzi hallarda şəkər yükü testi (OGTT) tətbiq olunur. Test zamanı xəstəyə müəyyən miqdarda şəkər məhlulu içirildikdən sonra qan şəkəri səviyyələri ölçülür. Üsul, xüsusilə gestasion diyabetin diaqnozunda effektivdir.
Şəkər Xəstəliyinin Müalicə Üsulları
Şəkər xəstəliyinin müalicəsində fərqli yanaşmalar tətbiq olunur və bu yanaşma xəstəliyin növünə görə dəyişir. Tip 1 diyabet xəstələri üçün əsas müalicə üsulu insulin inyeksiyalarıdır. İnsulin bədəndəki şəkər səviyyəsini tənzimləyərək xəstənin həyat keyfiyyətini artırır.
Tip 2 diyabet xəstələrində isə düzgün qidalanma, fiziki aktivlik və dərmanlar əsas müalicə metodlarıdır.
Həkim tərəfindən təyin olunan şəkərsalıcı dərmanlar bədənin insulini daha effektiv istifadə etməsinə kömək edir. Xəstələr üçün müntəzəm məşqlər və balanslı pəhriz çox önəmlidir. Gestasion diyabet zamanı müalicə həm ana, həm də körpənin sağlamlığını qorumağa yönəlir. Adətən düzgün qidalanma və qanda şəkərin nəzarətdə saxlanması ilə müalicə həyata keçirilir. Ciddi hallarda insulin müalicəsi tətbiq edilə bilər. Həkim nəzarətində hamiləliyin sonuna qədər mütəmadi olaraq qanda şəkərin səviyyəsi izlənir.
Şəkər Xəstəliyində Sağlam Həyat Tərzinin Rolu
Şəkər xəstəliyini idarə etmək üçün sağlam həyat tərzi əsas şərtdir. Balanslı qidalanma şəkər xəstələrinin qanda şəkər səviyyəsini nəzarətdə saxlamağa kömək edir. Karbohidrat, zülal və yağların düzgün nisbətdə qəbul edilməsi xəstələrin enerji səviyyəsini qorumağa kömək edir.
Müntəzəm olaraq fiziki aktivliklə məşğul olmaq şəkər xəstələrinin həyat tərzinin ayrılmaz hissəsi olmalıdır. Gündəlik gəzintilər, üzgüçülük və ya yüngül idman məşqləri insulin həssaslığını artıraraq qanda şəkər səviyyəsini stabilləşdirir. Hər hansı məşq proqramına başlamadan əvvəl həkimlə məsləhətləşmək vacibdir.
Stresin idarə edilməsi də şəkər xəstəliyində vacib amildir. Stress hormonları qanda şəkər səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb ola bilər. Meditasiya, nəfəs məşqləri və digər rahatlama metodları xəstələr üçün həm fiziki həm də psixoloji baxımdan faydalıdır.
Şəkər Xəstəliyinin Ağırlaşmaları
Şəkər xəstəliyi düzgün idarə edilmədikdə ciddi ağırlaşmalara səbəb ola bilər. Ürək-damar xəstəlikləri diyabetin ən yaygın ağırlaşmalarından biridir. Yüksək qan şəkəri arteriyaların zədələnməsinə və damarların tıxanmasına gətirib çıxararaq infarkt və insult riskini artırır. Böyrək problemləri də şəkər xəstələrində tez-tez rast gəlinir.
Qan şəkərinin uzun müddət yüksək olması böyrək funksiyasını pozaraq, nefropatiyaya səbəb ola bilər. Bu vəziyyət müalicə edilmədikdə böyrək çatışmazlığı ilə nəticələnə bilər.
Digər bir ağırlaşma isə diabetik retinopatiyadır. Gözün retina damarlarının zədələnməsi nəticəsində yaranır və görmə itkisinə səbəb ola bilər. Erkən diaqnoz və müalicə bu ağırlaşmaların qarşısını almaqda mühüm rol oynayır.
Şəkər Xəstələrində Pəhriz və Qidalanma Prinsipləri
Şəkər xəstələri üçün düzgün qidalanma həyati əhəmiyyət daşıyır. Aşağı glisemik indeksli qidalar məsələn tam taxıl məhsulları, yaşıl yarpaqlı tərəvəzlər və paxlalılar, qanda şəkər səviyyəsini sabit saxlamağa kömək edir. Qidalar bədənin enerji səviyyəsini qoruyaraq ani şəkər artışlarının qarşısını alır.
Qida rasionuna müntəzəm olaraq zülal mənbələri məsələn, yağsız ət, balıq və yumurta əlavə etmək də önəmlidir. Zülallar qan şəkərinin daha sabit qalmasına kömək edir, toxluq hissini artırır. Yağsız süd məhsulları da pəhrizə əlavə edilə bilər.
Şəkər xəstələrinin şəkər və emal olunmuş karbohidratlardan uzaq durması vacibdir. Şirin içkilər, ağ çörək və desertlər qan şəkərinin sürətlə yüksəlməsinə səbəb olur. Bunun əvəzinə təbii şəkər mənbələrinə məsələn meyvələrə üstünlük verilməlidir. Lakin meyvələrin miqdarı da nəzarətdə saxlanmalıdır.
Şəkər Xəstəliyində Müntəzəm Tibbi Nəzarətin Əhəmiyyəti
Şəkər xəstəliyini effektiv şəkildə idarə etmək üçün müntəzəm olaraq həkim müayinələrindən keçmək vacibdir. Qan şəkərinin mütəmadi ölçülməsi xəstənin vəziyyətini izləmək üçün əsasdır. Həkim bu məlumatlara əsaslanaraq müalicə planını tənzimləyə bilər.
Daha ətraflı monitorinq üçün HbA1c testi hər üç aydan bir aparılmalıdır. Test şəkər xəstəliyinin uzunmüddətli idarə olunmasında mühüm rol oynayır. HbA1c səviyyəsi müalicənin effektivliyini və həyat tərzinin xəstəliyə təsirini qiymətləndirməyə imkân verir.
Həmçinin şəkər xəstələri böyrək funksiyası, göz sağlamlığı və ürək-damar sistemi ilə bağlı testlərdən müntəzəm keçməlidirlər. Bu da ağırlaşmaların erkən mərhələdə aşkarlanmasına və vaxtında müdaxilə edilməsinə kömək edir. Həkim nəzarəti altında olmaq xəstəliyin idarə olunmasını asanlaşdırır və həyat keyfiyyətini artırır.
Şəkər Xəstəliyində Fiziki Aktivliyin Əhəmiyyəti
Şəkər xəstəliyinin idarə olunmasında müntəzəm fiziki aktivlik mühüm rol oynayır. Gündəlik məşqlər bədənin insulinə həssaslığını artıraraq qan şəkərinin səviyyəsini stabilləşdirir. Xüsusilə gəzinti, üzgüçülük və ya yüngül idman növləri şəkər xəstələri üçün uyğundur.
Məşqlər yalnız qan şəkərini tənzimləməklə kifayətlənmir həm də ürək-damar sağlamlığını dəstəkləyir. Fiziki aktivlik qan dövranını yaxşılaşdırır, artıq çəki ilə mübarizə aparmağa kömək edir və enerji səviyyəsini artırır. Bu da həmçinin şəkər xəstələrinin daha sağlam və aktiv həyat tərzi sürməsini təmin edir.
Fiziki aktivlik proqramına başlamazdan əvvəl həkimlə məsləhətləşmək vacibdir. Çünki bəzi şəkər xəstələri üçün müəyyən idman növləri riskli ola bilər. Məşq zamanı qan şəkərinin səviyyəsini izləmək və bədənin reaksiyasına diqqət yetirmək də böyük əhəmiyyət daşıyır.
Şəkər Xəstəliyində Psixoloji Dəstəyin Rolu
Şəkər xəstəliyi yalnız fiziki deyil həm də psixoloji təsir göstərən xroniki bir xəstəlikdir. Uzun müddətli müalicə və həyat tərzində dəyişikliklər xəstələrdə stres və narahatlığa səbəb ola bilər. Psixoloji dəstək bu mənfi təsirlərin idarə olunmasında böyük rol oynayır.
Mütəxəssis məsləhəti ilə psixoloji dəstək proqramlarına qatılmaq xəstələrə xəstəliklə daha yaxşı mübarizə aparmaq üçün lazımi vasitələri təmin edir. Proqramlar, xəstələrə stres idarə etmə texnikalarını öyrətmək və motivasiyalarını artırmaq üçün faydalıdır.
Eyni zamanda ailə üzvlərinin və yaxınların dəstəyi xəstələrin emosional vəziyyətinə müsbət təsir göstərir. Onların anlayışlı və diqqətli davranışı şəkər xəstələrinin özlərini daha rahat hiss etməsinə və müalicəyə daha müsbət yanaşmasına kömək edir.
Şəkər Xəstələrində Su İstehlakının Əhəmiyyəti
Şəkər xəstəliyində kifayət qədər su içmək bədən sağlamlığını qorumaq üçün çox vacibdir. Su qanda şəkər səviyyəsinin stabilləşdirilməsinə kömək edir və bədənin toksinlərdən təmizlənməsini sürətləndirir. Bu da xüsusilə qan şəkərinin yüksək olduğu hallarda daha çox əhəmiyyət daşıyır.
Su içmək həm də böyrək funksiyalarını dəstəkləyir. Şəkər xəstəliyi zamanı böyrəklər çox işləyərək artıq şəkəri çıxarmağa çalışır, bu da böyrəklərin yüklənməsinə səbəb ola bilər. Kifayət qədər su qəbul etmək böyrəklərin işini asanlaşdırır və onların funksiyasını qoruyur.
Şəkər xəstələrinin su ehtiyacını düzgün şəkildə qarşılamaq üçün gündəlik olaraq kifayət qədər miqdarda maye qəbul etməsi tövsiyə olunur. Şirin içkilər və ya qazlı içkilərdən uzaq duraraq təmiz suya üstünlük vermək sağlamlıq üçün daha faydalıdır.
Şəkər Xəstəliyində Dərman Müalicəsinin Rolu
Şəkər xəstəliyinin idarə edilməsində dərmanlar əhəmiyyətli rol oynayır. Tip 1 diyabet xəstələri üçün insulin inyeksiyaları əsas müalicə üsuludur. İnsulin bədənin qanda şəkər səviyyəsini idarə etməsinə kömək edir və xəstələrin normal həyat tərzini davam etdirməsinə şərait yaradır.
Tip 2 diyabet xəstələrində dərmanlar bədənin insulini daha effektiv istifadə etməsinə və ya insulin istehsalını artırmasına kömək edir. Dərmanlar tablet formasında qəbul edilə bilər. Adətən düzgün qidalanma və fiziki aktivliklə birlikdə tətbiq olunur. Həkim tərəfindən uyğun doza və müalicə planı təyin edilir.
Dərman müalicəsi zamanı xəstələr müntəzəm olaraq qan şəkərini izləməlidir. Həkimə mütəmadi müraciət etməklə müalicə planını qiymətləndirmək və ehtiyac olduqda dəyişiklik etmək vacibdir. Dərmanlar yalnız simptomları idarə etmək üçün vasitədir və sağlam həyat tərzi ilə birgə daha təsirli olur.
Şəkər Xəstəliyində Ağırlaşmaların Qarşısını Alma Yolları
Şəkər xəstəliyi düzgün idarə olunmadıqda ciddi ağırlaşmalara səbəb ola bilər. Lakin müəyyən tədbirlər görülərək bu ağırlaşmaların qarşısını almaq mümkündür. İlk növbədə qan şəkərini nəzarətdə saxlamaq əsas şərtdir. Qidalanma, məşq və dərmanlarla qanda şəkər səviyyəsini stabil saxlamaq ağırlaşma riskini azaldır.
Müntəzəm tibbi müayinə ağırlaşmaların erkən mərhələdə aşkarlanmasına kömək edir. Göz, böyrək və sinir sistemindəki problemləri erkən aşkar etmək üçün xüsusi testlər aparılır. Vaxtında aşkarlanmış problemlər daha asan müalicə oluna bilər.
Sağlam həyat tərzini qorumaq, fiziki aktivlik və stressin idarə olunması ağırlaşmaların qarşısını almaqda mühüm rol oynayır. Həmçinin, siqaret çəkmək və alkoqol istehlakından uzaq durmaq ürək-damar xəstəlikləri riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır.
Uşaqlarda Şəkər Xəstəliyi: Əlamətləri və İdarə Olunması
Uşaqlarda şəkər xəstəliyi müşahidə olunur. Əsas əlamətlərə çoxlu su içmək, tez-tez sidiyə çıxma və sürətli çəki itkisi daxildir. Uşağın tez yorulması və enerjisinin azalması da şəkər xəstəliyinin əlamətləri ola bilər. Uşaqlarda şəkər xəstəliyini idarə etmək üçün insulin müalicəsi əsas şərtdir. Həkim tərəfindən təyin olunan insulin inyeksiyaları uşağın qan şəkərini nəzarətdə saxlamağa kömək edir. Bununla yanaşı uşağın qidalanması və fiziki aktivliyi diqqətlə izlənilməlidir.
Valideynlər və ailə üzvləri uşağa psixoloji dəstək göstərməlidir. Şəkər xəstəliyi olan uşaqlarda özünəinamı artırmaq və xəstəliklə mübarizə üçün motivasiya yaratmaq çox vacibdir. Uşaqların şəkər xəstəliyini idarə etmək üçün məsuliyyət hissi qazanması onların sağlamlığını qorumaqda mühüm rol oynayır.
Şəkər Xəstəliyində Düzgün Qidalanma Necə Olmalıdır?
Diyabetdə tibbi qidalanma müalicəsi xəstələrin həyat keyfiyyəti üçün çox vacibdir. Tətbiq edilən sağlam qidalanma proqramı ilə qan şəkərinin istənilən səviyyədə saxlanması və qandakı yağların artmasının qarşısını almaq hədəflənir. Doğru qidaları istehlak edən xəstələr, şəkər xəstəliyinin yol aça biləcəyi digər sağlamlıq problemlərinə tutulma riskini də azaldır.
Şəkər xəstələrinin dieti dietoloqlar tərəfindən fərdi olaraq müəyyən edilməlidir. Çünki şəkər xəstəsinin boyu, çəkisi, qan şəkəri nisbəti və istifadə etdiyi dərmanlar tərtib ediləcək qidalanma proqramı üçün əsas məlumatları təşkil edir.
Şəkər xəstələrinə yönəldilmiş gündə 6 dəfə qidalanma proqramı sayəsində insulin balanslı şəkildə istifadə olunur, bədənin insulinə ehtiyacı azalır və xəstə ani şəkər yüksəlməsi və ya enməsi kimi hallardan qorunur. Yemək fasilələri 2-2,5 saatdan çox olmamalıdır və qəbul edilən kalori balanslı şəkildə bölünməlidir.
Şəkər xəstələrinə sadə karbohidratlara nisbətən həzm prosesi daha uzun çəkən quru paxlalılar, tərəvəzlər və tam taxıllı çörək kimi “kompleks karbohidratlı” qidalar tövsiyə edilir. Şəkər xəstələrinə yönəldilmiş diet müvəqqəti olmamalı, qidalanma vərdişi halına gətirilərək ömür boyu davam etdirilməlidir.
Şəkər xəstələrinə yönəldilmiş əsas qidalanma tövsiyələri aşağıdakılardır:
- Marqarinlərdən uzaq durulmalı, yalnız zeytun yağı və az miqdarda kərə yağı istifadə edilməlidir. Izgara və yağsız qırmızı ətə və ağ ətə üstünlük verilməlidir.
- Şəkər xəstələri hər cür şəkərdən, qızardılmış və qovrulmuş qidalardan, hazır məhsullardan istifadə etməməlidirlər.
- Xəstələrin qidalanma proqramı B, C və E vitaminləri ilə zəngin olan qidalardan ibarət olmalıdır.
- Dietdə posanın tərkibi artırılmalıdır. Posa miqdarının çox olması karbohidratların sorulmasını yavaşladır.
- Meyvələr qabıqları soyulmadan istehlak edilməlidir.
- İndeksliyerkökü və düyü kimi qan şəkərini sürətlə yüksəldən yüksək glisemik indeksli qidalardan uzaq durulmalıdır.
- Su istehlakı artırılmalıdır. Gün ərzində ən azı 2-2,5 litr su içməyə diqqət edilməlidir.
- Yeməklər ızgara, qaynatma və ya sobada bişirmə üsulları ilə hazırlanmalıdır.
- Mümkün olduğu qədər tatlandırıcılardan istifadə edilməməlidir.
- Konservlər, evdə hazırlanan duzlu tomat pastası, salamura kimi çox duzlu qidalardan uzaq durmaq lazımdır.